Rzewuska z Lubomirskich Aleksandra Franciszka Teofila, z bierzmowania Rozalia (1788–1865), arystokratka, artystka, pisarka. Ur. 3 IX w Paryżu, była córką Aleksandra Lubomirskiego, kasztelana kijowskiego, i Rozalii z Chodkiewiczów (zob.).

Wczesne dzieciństwo spędziła w Szwajcarii. W r. 1792 wróciła do Paryża wraz z matką. Od 19 XI 1793 była więziona w la Petite Force razem z matką, która 30 VI 1794 padła ofiarą jakobińskiego terroru (została zgilotynowana). O losie córki, krążyły różne opowieści, ona sama podała w pamiętniku, że odłączona od matki trzymana była w szpitalu więziennym. Odnalazł ją wysłany na poszukiwania przez ojca Hipolit Błeszyński i wywiózł przez Szwajcarię do Berlina. Kilka lat spędziła przy ojcu w Opolu koło Lublina, wychowywana przez francuskie emigrantki–rojalistki. Po śmierci ojca (1804, tak podaje córka w swoich Mémoires..., inaczej niż w herbarzach, gdzie powtarza się r. 1808 jako rok jego śmierci) zaczęła bywać w świecie pod opieką ciotki Konstancji hetmanowej Rzewuskiej, która rychło (ślub w r. 1805 w Wiedniu) wydała ją za swego, syna Wacława (zob.). Małżeństwo dwojga młodych, skojarzone wbrew ich skłonnościom ze względów majątkowo-rodzinnych, nie było szczęśliwe. Wacław przebywał latami na Ukrainie, później na Bliskim Wschodzie; żonę widywał rzadko, w r. 1811 opuścił ją, wszakże w r. 1812 zapisał «najukochańszej małżonce» dożywocie na całości swych dóbr. Własna fortuna R-iej, klucz Opole, była nadszarpnięta, rujnowali ją administratorzy. Bogate zbiory biblioteczne R. darowała szkołom lubelskim, pałac w Opolu rządowi, a dobra sprzedała w r. 1854.

R. dojeżdżała w interesach do Petersburga (1810, 1816, 1821), gdzie na tle przeżyć mistycznych zbliżyła się do cesarzowej Elżbiety. W l. 1813–14 oraz 1818–22 prowadziła w Wiedniu salon uczęszczany przez sfery dworskie i legitymistyczne. Istnieje wersja, że w czasie kongresu pracowała na rzecz rosyjskiego wywiadu.

Następne lata spędzała R. między Warszawą a Opolem, w zażyłym kontakcie z Puławami, w przyjaźni z Julianem Ursynem Niemcewiczem. W r. 1823 ukazał się anonimowo sentymentalny romans pióra R-iej: Jadwiga, królowa polska (W. I–II), tłumaczony z francuskiego przez Władysława Ostrowskiego. Tematem była szlachetna i wzniosła miłość Jadwigi i Wilhelma Habsburga. Po amatorsku uprawiała też R. rysunek i malarstwo.

Czas powstania listopadowego spędziła R. w Wiedniu; od dzieciństwa odnosiła się wrogo do wszelkich rewolucji, a manifestowała przywiązanie do wszelkich dynastii, zwłaszcza Romanowów. Już w r. 1832 bywała na Zamku w Warszawie, przyjmowana z atencją przez namiestnika I. Paskiewicza. Życie upływało jej na wojażach, między Italią, Riwierą, Tyrolem i Wiedniem; w r. 1836 zwiedziła Konstantynopol i opisała: Podróże do Konstantynopola w roku 1836 („Magazyn Powsz.” R. 5: 1838 nr 1–4, 7–9), w rok potem była w Poznaniu i Berlinie. W r. 1860 osiadła w Warszawie, nadal honorowana przez sfery rządowe (od r. 1845 była damą honorową carowej), stąd też traktowana z rezerwą przez polskie towarzystwo. Nie uznawała krynolinowej mody, «wyglądała jak futerał od parasola» (N. Kicka). Wbrew narodowej żałobie ubierała się kolorowo i łajała w kościele ludzi śpiewających „Boże coś Polskę”. W lipcu 1863 Rząd Narodowy ostrzegał Władysława Czartoryskiego, chyba bezpodstawnie, że R. «wysłaną została do Rzymu przez carewicza Konstantego i Wielopolskiego z depeszami i przebywa tam w charakterze agenta moskiewskiego». R. zmarła 1 I 1865 w Warszawie, ostatki majętności nakazała w testamencie spieniężyć na cele dobroczynne. W ciągu długich lat życia spisywała pamiętniki w języku francuskim, w których nie zachowując porządku chronologicznego kreśliła z werwą sylwetki znanych sobie wielkich tego świata. Mémoires de la comtesse Rosalie Rzewuska wydane zostały w 2 tomach, z niektórymi opuszczeniami, sumptem prawnuczki (Rzym 1939; Rzym 1950 t. 3, zawiera życiorys Wacława Rzewuskiego oraz indeks).

Dzieci swe starała się R. trzymać z dala od ojca. Byli to: Leon (zob.), Stanisław (zob.), Kaliksta (1810–1842), która wyszła w r. 1838 za Michelangelo Caetani księcia Teano (matka chciała ją uprzednio wydać za Zygmunta Krasińskiego), Witold (1811–1837), oddany przez matkę na służbę w wojsku carskim, zapewne w nadziei odzyskania fortuny skonfiskowanej jego ojcu powstańcowi; zginął jako młody oficer na Kaukazie.

Miedzioryt Kunckego wg rysunku K. Mahnkego, w: [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III; Miniatura, nieznanego autorstwa w Muzeum w Pszczynie; Portret-rysunek przez T. Lawrence’a, w: British Museum, the Department of Prints and Drawings (reprod. w: Paszkiewicz M., Angielski portret Rozalii Rzewuskiej); Portret – sztych nieznanych autorów oraz fot. w późnym wieku, reprod. w: Rzewuska R., Mémoires …; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VI (bibliogr.) IX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Słown. Geogr., VII 561; Słown. Pracowników Książki Pol. suplement; Uruski, XV; Żychliński, V 121; – Aftanazy R., Pamiętnik Emirowej, „Znak” 1957 nr 3 s. 583–5; Kraushar A., Nowe źródła historyczne do sprawy Rozalii z Chodkiewiczów, księżny Lubomirskiej, w: tenże, Obrazy i wizerunki historyczne, W. 1906 (reprod. portretu R-iej z galerii Wilanowskiej); tenże, Ofiara terroryzmu, W. 1897; Paszkiewicz M., Angielski portret Rozalii Rzewuskiej, „Muzeum Polskie” (Londyn) T. 2: 1977 z. 1 (podob.); Przyborowski W., Historia dwóch lat, Kr. 1895 IV 49–50; [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III; Stankowska H., Początki powieści historycznej w Polsce, Opole 1961; Wasylewski S., Karolina Sobańska, W. 1959; – Chopin F., Korespondencja, W. 1955; Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 1986; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, W. 1970; tenże, Listy do Delfiny Potockiej, W. 1975; tenże, Listy do Henryka Reeve, W. 1980; tenże, Listy do Jerzego Lubomirskiego, W. 1965; tenże, Listy do Koźmianów, W. 1977; Kicka N., Pamiętnik, W. 1972; Koresp. namiestników Król. Pol., I–III; Norwid C., Pisma wszystkie, W. 1971 IX; Polkowski I., Wspomnienie o Zygmuncie Szczęsnym Felińskim, Kr. 1866 s. 27; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, W. 1937 I; Prasa tajna, Cz. 2; Wilska S., Pamiętnik o Ignacym Chmieleńskim, Wr. 1952; – AP w Kr.: Arch. Młynowskie vol. 530, Arch. Potockich, vol. 480, 3252, 3276, Arch. Sanguszków, Podhorce, vol. 154; Arch. Caetani, Rzym; B. Czart.: rkp. 5465; B. Jag.: rkp. 7861; B. Narod.: rkp. 5994; B. Ossol.: rkp. 5738, 12295; B. PAN w Kr.: rkp. 2031, 2040.

Stefan Kieniewicz